حسن بن محمد حنفیهحسن بن محمد بن حنفیه، از محدّثان قرن اول، فرزند محمد بن حنفیه و نواده حضرت علی بن ابیطالب علیهالسلام میباشد. عمده شهرت او به سبب رساله وی درباره ارجاء است. فهرست مندرجات۱.۱ - کنیه و مادر وی ۱.۲ - تاریخ تولد و زادگاه وی ۱.۳ - تابعی بودن وی ۲ - حسن بن محمد در علم رجال ۳ - حسن بن محمد در علم حدیث ۴ - نظر حسن بن محمد در ارجاء ۵ - جدایی حسن بن محمد از کیسانیه ۶ - نظر حسن بن محمد درباره ولایت ۷ - رسالةالارجاء در کتاب ذهبی ۸ - چاپ رسالةالارجاء ۹ - وفات حسن بن محمد ۱۰ - منابع مقاله ۱۱ - پانویس ۱۲ - منابع ۱ - معرفی حسن بن محمدحسن بن محمد فرزند محمد بن حنفیه و نواده حضرت علی علیهالسلام میباشد. ۱.۱ - کنیه و مادر ویاو ملقب به مَدَنی، کنیهاش ابامحمد و مادرش جُمان/ جمال، از نوادگان عبدمناف، بود. [۲]
خلیفة بن خیاط، الطبقات، ص ۴۱۷، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۳]
ابنحجر عسقلانی، ج ۲، ص ۲۹۴، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۴]
محمدبن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج ۱، ص ۲۸۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۱.۲ - تاریخ تولد و زادگاه ویاز تاریخ تولد و زادگاه او اطلاعی در دست نیست. ۱.۳ - تابعی بودن ویحسن بن محمد از تابعین و مورد اطمینان و مراجعه مردم بود. [۵]
یعقوب بن سفیان فسوی، المعرفة و التاریخ، ج ۱، ص ۲۹۹، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۶]
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ص ۶۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۷]
ابنکثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۸]
ابنکثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۲ - حسن بن محمد در علم رجالشیخ طوسی طبق مسلک خود [۹]
شوشتری، ج ۱، ص ۲۹.
در رجالو به نقل از او، شوشتری، [۱۱]
شوشتری، ج ۳، ۳۶۰.
حسن بن محمد را از اصحاب امام سجاد علیهالسلام شمرده و اهلسنت نیز از وی روایت نقل کردهاند. [۱۲]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۱۳]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۱، ص ۶۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۱۴]
مسلمبن حجاج، الجامع الصحیح، ج ۴، ص۱۳۰، بیروت: دارالفکر.
۳ - حسن بن محمد در علم حدیثحسن بن محمد از پدرش و نیز از ابن عباس، جابر بن عبدالله انصاری و عایشه و کسانی چون عمرو بن دینار، ابان بن صالح و قیس بن مسلم نیز از وی روایت نقل کردهاند. [۱۵]
یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، قسم ۱، جزء۱، ص ۱۶۰، مصر: ادارةالطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
[۱۶]
ابنحجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۴، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۱۷]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج ۱، ص ۲۸۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
در صحیح بخاری [۱۸]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۱، ص ۶۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۱۹]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۲۰]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۶، ص ۱۲۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
و مسلم [۲۱]
مسلمبن حجاج، الجامع الصحیح، ج ۴، ص۱۳۰، بیروت: دارالفکر.
از او، به عنوان فردی موثق، روایت نقل شده است.۴ - نظر حسن بن محمد در ارجاءهر چند وی از متکلمان مرجئه دانسته شده و گفته شده است نخستین فردی بود که از ارجاء سخن گفت، [۲۲]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۲۲۸ـ۲۲۹، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت.
، اما وی، بر خلاف متکلمان مرجئه، ارجاء را نه در خصوص ایمان، بلکه درباره جانشینی پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم مطرح کرده است. [۲۳]
ابنکثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، ۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۲۴]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج ۱، ص ۲۸۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۵ - جدایی حسن بن محمد از کیسانیهاو با نگارش رسالةالارجاء که ظاهراً تألیف آن بین سالهای ۷۳ تا ۷۵، پس از شکست قیام ابن زبیر (سال ۷۳) و حدود هشت سال پس از شکست قیام مختار (سال ۶۷) بوده است، از کیسانیه فاصله گرفت؛ [۲۵]
وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، ص ۱۲۷، بیروت ۱۹۷۴.
[۲۶]
وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، ص ۱۴، بیروت ۱۹۷۴.
از اینرو بهرغم آنکه به گزارش بسیاری از تاریخنگاران [۲۹]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص ۳۳۱، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۸۱ـ۱۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۳۰]
ابنکثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۳۱]
ابنکثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۳۲]
ابنحجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۴، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
وی از برادرش، ابوهاشم، عالمتر بوده است رهبری کیسانیه پس از محمد بن حنفیه، به ابوهاشم منتقل شد.۶ - نظر حسن بن محمد درباره ولایتاو در آغاز رسالةالارجاء، [۳۳]
حسن بن محمد حنفیه، رسالة الارجاء، ص ۲۰ـ۲۵.
پس از سفارش به تقوا و پیروی از قرآن و سنت پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم، در مسئله خلافت ولایت ابوبکر و عمر را پذیرفته، ولی پس از آن دو، امور را به خدا واگذار کرده است.به گفته ابنکثیر [۳۴]
ابنکثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
برخی گفتهاند وی درباره حضرت علی علیهالسلام و افرادی چون عثمان، طلحه و زبیر نظر قطعی نداده است، زیرا به نظر او نمیتوان بر درستی کار آنان یقین داشت و دریافت کدامیک مستوجب ثواب یا عقاباند، از اینرو نتیجه به خدا واگذار میشود.پدرش، محمد بن حنفیه، با رأی وی درباره حضرت علی مخالفت کرد. [۳۵]
ابنکثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
گفتهاند که وی بعدها از نگارش این رساله پشیمان شد. [۳۷]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غَبَر، ج ۱، ص ۱۲۲، چاپ صلاحالدین مُنَجِّد، کویت ۱۹۸۴
[۳۸]
ابنکثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۱۴۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
.۷ - رسالةالارجاء در کتاب ذهبیبخشی از این رساله را ذهبی در تاریخالاسلام [۳۹]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص ۳۳۳ـ۳۳۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۸۱ـ۱۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
و ابن حجر عسقلانی در کتاب تهذیبالتهذیب [۴۰]
ابنحجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۵، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
آوردهاند و ابن حجر عسقلانی [۴۱]
ابنحجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۵، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
گفته که ابن ابی عمر عدنی آن را در انتهای کتابالایمان آورده است.۸ - چاپ رسالةالارجاءمتن کامل رسالةالارجاء را فاناس در عربیکا [۴۲]
Das Kitab al-Irga, ed Josef Van Ess, in Arabica, vol۲۱ (۱۹۷۴)، ج ۲۱، ص ۲۰ـ۵۲.
همراه با تعلیقاتی، و جعفریان نیز در کتاب مقالات تاریخی [۴۳]
رسول جعفریان، مقالات تاریخی، دفتر ۱۰، ۱۳۸۰ش، ص ۳۱ـ۳۴.
به چاپ رساندهاند.۹ - وفات حسن بن محمدسال وفات حسن بن محمد، به اختلاف، ۹۵ [۴۴]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غَبَر، ج ۱، ص ۱۲۲، چاپ صلاحالدین مُنَجِّد، کویت ۱۹۸۴
و ۹۹ [۴۵]
ابنسعد، الطبقات الکبری، ج ۵، ص ۳۲۸، (بیروت).
ذکر شده است.۱۰ - منابع مقاله• ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. • ابن سعد، الطبقات الکبری، (بیروت). • ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰. • ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت. • حسن بن محمد حنفیه، (رسالة الارجاء). • Das Kitab al-Irga, ed Josef Van Ess, in Arabica, vol۲۱ (۱۹۷۴); • خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. • محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۸۱ـ۱۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. • محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غَبَر، ج ۱، چاپ صلاحالدین مُنَجِّد، کویت ۱۹۸۴. • محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. • شوشتری. • محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت. • محمد بن حسن طوسی، رجالالطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. • یعقوب بن سفیان فسوی، المعرفة و التاریخ، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹. • وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، بیروت ۱۹۷۴. • مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر. یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، مصر: ادارةالطباعة المنیریة، چاپ افست تهران. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن محمد بن حنفیه»، شماره۶۱۶۲. |